حماد بن عثمان نابحمّاد بن عثمان، محدّث و فقیه شیعه در قرن دوم است، او را در شمار اصحاب سه امام شیعه، امام صادق ، امام کاظم و امام رضا ذکر کرده‌اند. [۱]
احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، ج۱، ص۲۱، در ابن‌داوود حلّی، همان منبع.
[۲]
احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، ج۱، ص۴۸، در ابن‌داوود حلّی، همان منبع.
[۳]
احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، ج۱، ص۵۳، در ابن‌داوود حلّی، همان منبع.
[۴]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ج۱، ص۳۷۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
فهرست مندرجات۱.۱ - قبیله حماد ۱.۲ - پدر حماد ۱.۳ - لقب حماد ۱.۴ - برادر حماد ۲ - حماد ناب همان حماد بن عثمان ۳ - محل سکونت حماد ۳.۱ - وجه شهرت حماد به فزاری ۴ - ثقه بودن حماد ۵ - برادران حماد جزء موثقان ۶ - حماد جزء اصحاب امام صادق(ع) ۷ - شمار احادیث منقول از حماد ۸ - محتوای روایات منقول از حماد ۹ - مشایخ حماد ۱۰ - کتاب حماد ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منابع ۱ - مشخصات حماداو حداقل حدود پانزده تا بیست سال پیش از وفات امام صادق (۱۴۸) به دنیا آمده است. حماد ملقب به ناب [۸]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ج۱، ص۳۷۲، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۱۱]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص، ۳۰۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
و اهل کوفه بود.
۱.۱ - قبیله حمادظاهرآ قبیله او با یکی از قبایل کوفی، به نام غنی، [۱۴]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، ذیل «غنی»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
[۱۵]
سمعانی، الانساب، ج۴، ص۳۰۲.
پیوند ولاء داشتند و به همین سبب او را «مولی غنی» خوانده‌اند. [۱۶]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ج۱، ص۳۷۲، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۱۷]
محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، ج۱، ص۱۸۶، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
۱.۲ - پدر حمادشهرت پدرش، عثمان، به رُواسی [۱۸]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ج۱، ص۳۷۲، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
نیز مؤید این رأی است، زیرا بنی‌رواس خاندانی سرشناس در کوفه بودند. [۱۹]
سمعانی، الانساب، ج۳، ص۹۷.
[۲۰]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۱۱، ص۱۷۱، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
[۲۱]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲۴، ص۷۵، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
برخی، حماد را «مولی أَزْد» خوانده‌اند، [۲۲]
احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، ج۱، ص۲۱، در ابن‌داوود حلّی، همان منبع.
که از پیوند ولاء قبیله او در یمن با قبیله ازد [۲۴]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، ذیل «ازد»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
[۲۵]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۱۵.
حکایت دارد. [۲۶]
شوشتری، ج۳، ص۶۵۱، قاموس الرجال.
۱.۳ - لقب حمادکشّی، [۲۷]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ج۱، ص۳۷۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
لقب حماد بن عثمان را ناب [۲۸]
احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، ج۱، ص۲۱، در ابن‌داوود حلّی، همان منبع.
[۲۹]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۵۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
و نام جدّش را زیاد آورده است، حال آن‌که نجاشی [۳۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
از حماد بن عثمان بن عمرو سخن گفته است.
در عین حال، وفات هر دو، سال ۱۹۰ در کوفه ذکر شده است. [۳۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۳۲]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ج۱، ص۳۷۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۳۳]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۵۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۱.۴ - برادر حمادهمچنین نجاشی [۳۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نام برادر حماد بن عثمان را عبداللّه نوشته و کشّی [۳۵]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ج۱، ص۳۷۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
از جعفر و حسین به عنوان برادران حماد یاد کرده است.
ظاهر عبارات علامه حلّی [۳۶]
حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۱۲۵، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
و ابن‌داوود حلّی [۳۷]
ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، ستون۱۳۲، تهران ۱۳۸۳ش.
نیز تغایر آن دو را می‌رساند، چه این دو نام را مستقلا آورده و به یکی بودن آن اشار‌های نکرده‌اند.
طُرَیحی [۳۸]
فخرالدین بن محمد طریحی، جامع‌المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، ج۱، ص۱۰۷، چاپ محمدکاظم طریحی، تهران (۱۳۷۴).
و کاظمی، [۳۹]
محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، ج۱، ص۱۹۷، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵.
نیز حماد بن عثمان را نام مشترک میان دو نفر به‌شمار آورده و وجه تمایز آن دو را در راویان از آن دو دانسته‌اند.
همچنین بهبهانی [۴۰]
محمدباقر بن محمداکمل بهبهانی، تعلیقة وحیدالبهبهانی علی منهج‌المقال، ج۱، ص۱۵۷، (بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا).
با استناد به اختلاف در لقب، نسبت، نام جد و نام برادران این دو، تصریح به مغایرت و تعدد کرده است.
در مقابل، محمدتقی مجلسی، [۴۱]
محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، روضة‌المتقین فی شرح مَن لایَحضُرُه الفقیه، ج۱۴، ص۴۸، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
کلباسی، [۴۲]
محمد بن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل‌الرجالیة، ج۳، ص۲۳۹ـ۲۴۰، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
مامقانی، [۴۳]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲۴، ص۸۰، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
خویی [۴۴]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۱۳.
و شوشتری [۴۵]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۴۸.
این دو نام را از آنِ یک فرد دانسته‌اند.
۲ - حماد ناب همان حماد بن عثمانباتوجه به این‌که حماد بن عثمان ناب از راویان مشهور بوده و در زمره اصحاب اجماع شمرده شده و نجاشی رجال خود را پس از کتاب‌های کشّی و شیخ‌طوسی نگاشته و از کتاب‌های پیشین بهره‌مند بوده، بسیار بعید است که نجاشی نام چنین شخصی را از قلم انداخته باشد و در عین حال شخص دیگری را با نام مشابه ـکه در کتب رجالی پیشین نامی از او برده نشده، اما تصادفآ نام پدر، طبقه رجالی، سال و محل وفاتش با او همسان است ــ در رجال خود آورده باشد. [۴۶]
محمد بن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل‌الرجالیة، ج۳، ص۲۳۵ـ ۲۴۰، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
[۴۷]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۴۸ـ۶۵۱.
[۴۸]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۱۳ـ ۲۱۵.
ازاین‌رو، در مجموع می‌توان اطمینان یافت که حماد بن عثمان فزاری در رجال نجاشی، همان حماد ناب است. ۳ - محل سکونت حمادبه گفته نجاشی [۴۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
وی ساکن «عرزَم» بوده است.
۳.۱ - وجه شهرت حماد به فزاریظاهرآ شهرت وی به فزاری [۵۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
به سبب انتساب وی به قبیله عرزم ــ شاخ‌های از فزاره ساکن در کوفه ــ بوده است [۵۱]
سمعانی، الانساب، ج۴، ص۱۷۸.
[۵۲]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۹، ص۲۱۲، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
و از آن‌جا که غنی و فزاره دو تیره از قبیله عطفان‌اند، احتمال اتحاد حماد ناب و حماد بن عثمان تقویت می‌شود. [۵۳]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۱۴.
[۵۴]
محمد بن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل‌الرجالیة، ج۳، ص۲۲۹، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
اما بر فرض تعدد، بر صحت روایات منقول از حماد بن عثمان خدش‌های وارد نمی‌شود، زیرا هر دو ثقه‌اند. [۵۵]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۵۱.
[۵۶]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۱۵.
[۵۷]
محمد بن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل‌الرجالیة، ج۳، ص۲۴۱ـ۲۴۲، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
۴ - ثقه بودن حمادحماد از راویانی است که تمامی دانشمندان علم رجال، از متقدمان [۵۸]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ج۱، ص۳۷۲، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۵۹]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۵۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
و متأخران، [۶۰]
ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، ستون۱۳۲، تهران ۱۳۸۳ش.
[۶۱]
حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۵۶، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
[۶۲]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۵۱.
[۶۳]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۱۵.
بر وثاقتش اتفاق‌نظر دارند و او را با صفاتی چون ثقه، فاضل و جلیل‌القدر و خیّر ستوده‌اند.
۵ - برادران حماد جزء موثقانهمچنین برادرانش، جعفر و حسین، از فضلا و موثقان برجسته کوفه و از اصحاب امام صادق علیه‌السلام [۶۴]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ج۱، ص۳۷۲، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۶۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۶۸]
الاصول الستة عشر من الاصول الاولیة: مجموعة من کتب الروایة الاولیة فی عصر الائمة المعصومین علیه‌السلام، چاپ ضیاءالدین محمودی، ج۱، ص۷۵ـ۸۳، قم ۱۳۸۱ش.
و هر دو صاحب کتاب بودند. [۶۹]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۱۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۷۰]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۴۷، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۷۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۷۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲، ص۱۴۷.
کتاب حسین بن عثمان به روایت تلَّعکبری در دست است. [۷۳]
الاصول الستة عشر من الاصول الاولیة: مجموعة من کتب الروایة الاولیة فی عصر الائمة المعصومین علیه‌السلام، چاپ ضیاءالدین محمودی، ج۱، ص۳۱۷ـ۳۲۶، قم ۱۳۸۱ش.
۶ - حماد جزء اصحاب امام صادق(ع)کشّی [۷۴]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، ج۱، ص۳۷۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
حماد را در زمره شش راوی فقیه از اصحاب امام صادق علیه‌السلام شمرده است که شیعه بر صحت روایات ، تصدیق منقولات و اعتراف به فقاهت آن‌ها اجماع و اتفاق‌نظر دارند.
این عده دانشمندترین افراد در طبقه جوان‌تر شاگردان امام صادق علیه‌السلام بوده‌اند و با دو گروه شش نفره دیگر، مجموعآ به عنوان اصحاب اجماع شناخته می‌شوند. ۷ - شمار احادیث منقول از حمادشمار احادیث نقل شده از حماد بن عثمان در منابع حدیثی شیعه حدود دوهزار حدیث است. خویی ، [۷۵]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۱۶.
ذیل عنوان حماد بن عثمان، تعداد روایات او در کتب اربعه را ۷۳۴ مورد شمرده که ظاهرآ باید بخشی از روایات منقول از حماد را، که میان وی و حماد بن عیسی مشترک است، [۷۶]
فخرالدین بن محمد طریحی، جامع‌المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، ج۱، ص۶۳ـ۶۴، چاپ محمدکاظم طریحی، تهران (۱۳۷۴).
[۷۷]
، محمدامین بن محمدعلی کاظمی، ج۱، ص۴۸ـ ۵۱، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵.
بدان افزود. [۷۸]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۸۹ـ۱۹۸.
به نظر شوشتری [۷۹]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۵۲.
وجه تمایز این دو حماد، مرویٌ عنه آن‌هاست، زیرا حماد بن عثمان از حلبی روایت نقل کرده است و حماد بن عیسی از حریز .
۸ - محتوای روایات منقول از حمادبررسی محتوای روایات حماد بن عثمان نشان می‌دهد که وی بیش‌تر به ثبت و نقل احادیث احکام اهتمام داشته است و در این زمینه از راویان پر حدیث به‌شمار می‌آید و البته روایات متعددی نیز در صفات امام و احوال امامان دارد. [۸۰]
بن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۷۱۲۷۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حماد بن عثمان روایات بسیاری، بی‌واسطه از امام صادق علیه‌السلام، نقل کرده است. ۹ - مشایخ حمادهمچنینِ از قریب به صد راوی و بیش از همه از عبیداللّه بن علی حلبی حدیث شنیده است که غالب ایشان از اصحاب امام صادق علیه‌السلام هستند. همچنان‌که افزون بر چهل راوی و بیش از دیگران، محمد بن ابی‌عمیر ، حسن بن علی وشاء ، حسن بن علی بن فضال و محمد بن ولید خزاز از وی حدیث شنیده‌اند. [۸۱]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۱۶ـ۲۱۸.
[۸۲]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۳۷۴ـ۴۲۲.
[۸۳]
محسن خاتمی، فهارس بحارالانوار، ج۸، ص۴۵۲ـ ۴۵۴، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۸۴]
محسن خاتمی، فهارس بحارالانوار، ج۸، ص۴۵۶ـ۴۵۷، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۸۵]
محسن خاتمی، فهارس بحارالانوار، ج۸، ص۴۵۹، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۰ - کتاب حمادوی کتابی داشته [۸۷]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۵۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۸۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
که منبع نقل روایات از اوست.
به نظر می‌رسد این کتاب تا عهد ابن‌طاووس موجود بوده، زیرا ابن‌طاووس در دو کتاب خود [۸۹]
ابن‌طاووس، الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر عجل‌اللّه فرجه، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۹۰]
ابن‌طاووس، قبس من کتاب غیاث سلطان‌الوری، ج۱، ص۶، قم: مدرسة الامام المهدی (ع)، (بی‌تا).
[۹۱]
ابن‌طاووس، قبس من کتاب غیاث سلطان‌الوری، ج۱، ص۹، قم: مدرسة الامام المهدی (ع)، (بی‌تا).
از آن نقل کرده است.
ابن‌طاووس [۹۲]
ابن‌طاووس، الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر عجل‌اللّه فرجه، ج۱، ص۱۱۹، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
از این اثر با عنوان اصل یاد کرده است، ولی احتمال دارد کتاب وی اصل به معنای مصطلح نباشد.
۱۱ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة. (۲) ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، تهران ۱۳۸۳ش. (۳) ابن‌طاووس، قبس من کتاب غیاث سلطان‌الوری، قم: مدرسة الامام المهدی (ع)، (بی‌تا). (۴) ابن‌طاووس، الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر عجل‌اللّه فرجه، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸. (۵) محمد بن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۶) الاصول الستة عشر من الاصول الاولیة: مجموعة من کتب الروایة الاولیة فی عصر الائمة المعصومین علیه‌السلام، چاپ ضیاءالدین محمودی، قم ۱۳۸۱ش. (۷) احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، در ابن‌داوود حلّی، همان منبع. (۸) محمدباقر بن محمداکمل بهبهانی، تعلیقة وحیدالبهبهانی علی منهج‌المقال، (بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا). (۹) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش. (۱۰) محسن خاتمی، فهارس بحارالانوار، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۱۱) خویی، معجم رجال الحدیث. (۱۲) سمعانی، الانساب. (۱۳) شوشتری، قاموس الرجال. (۱۴) فخرالدین بن محمد طریحی، جامع‌المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحی، تهران (۱۳۷۴). (۱۵) محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۱۶) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. (۱۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷. (۱۸) محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵. (۱۹) محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. (۲۰) محمد بن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل‌الرجالیة، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش. (۲۱) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ. (۲۲) محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، روضة‌المتقین فی شرح مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳. (۲۳) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛ ۱۲ - پانویس
۱۳ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حماد بن عثمان»، شماره۶۴۹۶. رده‌های این صفحه : اصحاب اجماع | اصحاب امام رضا | اصحاب امام صادق | اصحاب امام کاظم | راویان حدیث | رجال
|